Badanie nasienia jest podstawowym badaniem oceniającym płodność mężczyzn i niezbędnym w przypadku pojawienia się problemów z zajściem w ciążę. Przeczytaj, aby dowiedzieć się więcej o badaniu nasienia.
Choć plemnik jest niemal 20-krotnie mniejszy od komórki jajowej, bo mierzy około 0,006mm długości z witką, to odgrywa niezwykle istotną rolę. Bez jego udziału poczęcie dziecka jest niemożliwe. Zanim jednak niepozorny plemnik spotka komórkę jajową, płynąc ku niej z prędkością 0,1mm/s (machając 800 razy „ogonkiem” na dystansie każdego przepłyniętego centymetra), by dać początek nowemu życiu, musi przejść prawdziwy test wytrzymałości i pokonać na swej drodze wiele przeszkód oraz miliony konkurentów.
Dlatego tak ważne jest, aby plemnik przystępując do wyścigu o względy komórki jajowej, był w jak najlepszej kondycji. Na szczęście sprawdzić jakość plemników można za pomocą prostego i bezbolesnego badania – mowa oczywiście o seminogramie.
Badanie nasienia jest podstawowym badaniem oceniającym płodność mężczyzny…
i niezbędnym w przypadku pojawienia się problemów z zajściem w ciążę. Lekarze zalecają wykonanie seminogramu zwykle po ok. 1 roku bezowocnych starań o dziecko. W tzw. badaniu seminologicznym jakość nasienia oceniana jest według kryteriów zaproponowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO).
Plemniki – najważniejszy składnik nasienia
Ciągła produkcja męskich komórek rozrodczych rozpoczyna się w okresie pokwitania młodego mężczyzny, około 12-13 roku życia. Przebiega ona pod kontrolą układu hormonalnego w parzystych jądrach zlokalizowanych w worku mosznowym (w temperaturze o 1,5oC niższej niż w środku ciała). Dokładniej, proces spermatogenezy zachodzi w kanalikach plemnikotwórczych w tempie uwolnienia ok. 3000 sztuk plemników na 1s. Finalnie, plemniki podczas ejakulacji (wytrysku) zawieszone są w odżywczej i ochronnej plazmie nasienia – płynnej wydzielinie wytwarzanej przez jądra i najądrze (5%), pęcherzyki nasienne (46-80%), prostatę (13-33%) oraz gruczoły opuszkowo-cewkowe i gruczoły cewki moczowej (2-5% objętości). Plazma obfituje m.in. w testosteron (podstawowy męski hormon płciowy), fruktozę (cukier, energia), enzym PSA (upłynnia nasienie i uwalnia plemniki z plazmy w pochwie), lubrykanty i przeciwciała.
Nim jednak jeden plemnik będzie mógł zapłodnić komórkę jajową, musi (jak miliony innych) osiągnąć w ciągu 74 dni wymagany stopień dojrzałości. Poprzedzają go serie podziałów pierwotnych komórek płciowych oraz szereg zmian, które prowadzą do wykształcenia aktywnie pływających plemników z główką (zawierającą 23 chromosomy z genami) i akrosomem (rozpuszczającym osłony oocytu), szyjką, wstawką (w której znajdują się mitochondria odpowiedzialne za dostarczanie energii) oraz witką (zapewniającą plemnikowi napęd).
Badanie nasienia – co właściwie jest sprawdzane?
Badanie nasienia składa się z dwóch etapów. W pierwszym ejakulat mężczyzny podlega andrologicznej ocenie makroskopowej. Obejmuje ona takie parametry oddanej próbki nasienia jak: objętość ejakulatu, czas upłynnienia, kolor i zapach, lepkość oraz pH. Drugi etap, czyli ocena mikroskopowa określa całkowitą liczbę plemników w nasieniu, w 1mm, ruchliwość, żywotność oraz budowę (morfologię).
Jak dużo nasienia trzeba oddać, aby próbka nadawała się do analizy?
Aby można było przeprowadzić kompletne badanie nasienia, analizowana próbka spermy deponowana przez pacjenta w wygodnym kubeczku musi mieć pewną minimalną objętość. Zazwyczaj normą jest 2-5 ml, lub co najmniej 1,5 ml po wytrysku (1/3 łyżeczki do herbaty) na co ma wpływ kondycja mężczyzny oraz okres wstrzemięźliwości seksualnej. Preferowany przed badaniem nasienia okres abstynencja seksualnej to 2-7 dni, a optymalnie 3. Przy zbyt krótkim okresie wstrzemięźliwości płciowej liczba plemników może być niższa, przy zbyt długim okresie wstrzemięźliwości płciowej liczba plemników może być większa, ale ruchliwość, żywotność i morfologia będą już wydatnie pogorszone. Pomimo zaleceń, zbyt mała objętość ejakulatu może sugerować wytrysk wsteczny lub obecność wad anatomicznych w obrębie narządów rodnych mężczyzny. Zbyt duża objętość ejakulatu i ewentualne rozrzedzenie spermy również nie są pożądane.
Ile plemników powinno być w nasieniu?
Według zaleceń WHO za „normalne” parametry nasienia przyjmuje się (dolna granica, 5 centyl):
- Objętość ejakulatu (spermy) ≥ 1.5 ml
- Całkowita liczba plemników w ejakulacie ≥39 mln
- Koncentracja plemników (liczba plemników w 1 ml nasienia) ≥15 mln/ml
- Ruchliwość (progresywne – ruch szybki, postępowy/nieprogresywne) 40%
- Ruchliwość plemników typu D (nieruchome) <60 %
- Plemniki progresywne (A+B) ≥32%
- Żywotność – (%plemników żywych) ≥58%
- pH ≥7.2
- Morfologia (badanie budowy) plemników – ≥4% prawidłowych form
- Leukocyty test z preoksydazą < 1 mln (jeśli nasienie zawiera dużą liczbę białych krwinek, może to wskazywać na istniejące zakażenie lub zapalenie)
- Immunobead test (jego celem jest wykrycie przeciwciał przeciwplemnikowych w ilości zaburzającej funkcję plemników) < 50 %
- Fruktoza (zasób energetyczny dla plemników) ≥13 mmol/ejakulat
Należy zaznaczyć, że nie są to wartości referencyjne (oparte na statystykach). Wartości te nie wyznaczają progu, poniżej którego mężczyzna jest bezpłodny i nie może mieć dzieci – po prostu jego szanse mogą być mniejsze.
W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w wyniku badania nasienia, należy powtórzyć je w ciągu jednego do 3 miesięcy (to czas dojrzewania plemników).
Czym jest czas upłynnienia?
Nasienie krzepnie niemal natychmiast po wytrysku, tworząc lepką, galaretowatą ciecz. Upłynnia się ponownie po 5 – 40 minutach. Do laboratorium próbkę nasienia można dostarczyć z domu. Aby wynik badania był miarodajny, nasienie powinno trafić do analizy najpóźniej w ciągu 1 godziny od ejakulacji, czyli bezpośrednio po jego upłynnieniu. Czasem nasienie nie upłynnia się, co uniemożliwia jego dalszą analizę. Wówczas pracownik laboratorium andrologicznego może poddać ejakulat dodatkowej obróbce.
Ile o zdrowiu mężczyzny mówi kolor i zapach spermy?
Okazuje się, że całkiem sporo! Nasienie jest zazwyczaj mlecznobiałe lub szarawe, od czasu do czasu żółtawe (zbyt żółte może wskazywać na żółtaczkę lub pochodzić od leków). Różowe lub czerwone nasienie sugeruje obecność krwi. Zielonkawy kolor spermy może z kolei występować przy zakażeniach bakteryjnych.
Wchodząca w skład nasienia spermina, kadaweryna, putrescyna i spermidyna nadaje mu charakterystyczny smak i zapach (jadalnych kasztanów), natomiast ich fizjologicznym zadaniem jest ochrona DNA plemników przed kwaśnym środowiskiem pochwy. Nieprzyjemny zapach spermy może być spowodowany zakażeniem męskiego układu rozrodczego, w związku z tym zawsze wymagana jest porada lekarza; zasychająca po jakimś czasie sperma krystalizuje (kryształy fosforanu sperminy).
Gdy nasienie jest zbyt lepkie…
Prawidłowe nasienie wypływa z pipety diagnosty lepkimi kroplami. Jednak zbyt lepkie będzie tworzyć nici ciągnące się na ponad 2 cm i wskazywać na stan chorobowy, np. mukowiscydozę. Może mieć też związek z chorobami prostaty albo stanem zapalnym w obrębie męskiego układu rozrodczego lub wskazywać stan odwodnienia organizmu.
Plemniki nie lubią kwaśnego środowiska
Nasienie mężczyzny powinno mieć słabo zasadowy odczyn pH (7,2 a 7,6). Takie warunki zapewniają odpowiednią ruchliwość plemnikom, którą nabywają podczas dojrzewania w najądrzu (14 dni). Dla porównania pochwa kobiety ma pH silnie kwaśne (3-5). I właśnie dlatego duża część plemników ginie w kwaśnym środowisku pochwy tuż po wytrysku. Przyczyną zbyt niskiego pH nasienia może być stan chorobowy umiejscowiony w obrębie pęcherzyków nasiennych. Z kolei zasadowy odczyn nasienia (powyżej pH 8) może wskazywać na problemy z prostatą.
Jak szybko powinien poruszać się plemnik?
Mogłoby się wydawać, że plemnik poruszający się z prędkością ok. 0,1 mm/sek. nie jest jakimś wybitnym sprinterem. Biorąc jednak pod uwagę jego prawdziwie mikroskopijne rozmiary oraz kilkunastocentymetrową drogę, którą ma do pokonania przez pochwę, macicę w kierunku oocytu zdeponowanego na końcu jajowodu (przez specyficznie uformowany śluz), plemnik porusza się naprawdę szybko. Jakość ruchu męskiej gamety ma zdecydowanie znaczenie. Przy ocenie ruchliwości plemników bierze się pod uwagę 3 stany jego ruchu – ruch postępowy (płynie do przodu), ruch niepostępowy (plemnik porusza się w miejscu) oraz brak ruchu.
W prawidłowym nasieniu ruchliwych powinno być co najmniej 40% plemników, przy czym według kryteriów Światowej Organizacji Zdrowia, 32% plemników powinno poruszać się ruchem postępowym. Plemniki mogą poruszać się nieprawidłowo z wielu powodów. Przyczyną może być „niezdrowy” tryb życia, w tym nikotynizm i używki wziewne, alkohol, choroby prostaty, stany zapalne, obecność przeciwciał przeciwplemnikowych, żylaki powrózka nasiennego, odwodnienie organizmu, choroby genetyczne (m.in. mukowiscydoza-gęsty śluz, Zespół Kartagenera).
Co najmniej 4% plemników powinno mieć prawidłową budowę…
aby spełniać dolne granice normy (5 centyl) rekomendowane aktualnie przez WHO do wypełnienia swojej biologicznej roli – transferu DNA. Nieprawidłowości budowy morfologicznej mogą dotyczyć dowolnej części plemnika – główki, szyjki, wstawki lub witki – oraz mieć bardzo różny charakter i pochodzenie. Przykładowo, główka może być zbyt mała, zbyt wielka, mieć niewłaściwy kształt, niewłaściwie wykształcony akrosom, może jej nie być („plemnik szpilkowaty”), mogą być dwie główki. Prawidłowo wykształcona główka plemnika ma kardynalne znaczenie dla przekazania informacji genetycznej, ponieważ w główce plemnika zlokalizowane jest jądro komórkowe z 23 chromosomami, które po połączeniu z komórka jajową (z 23 chromosomami) odtwarza prawidłowy skład pierwszej komórki przyszłego dziecka (46 chromosomów) i wszystkich kolejnych. Jeśli główka jest nieprawidłowo wykształcona lub kolejne części plemnika związane z jego napędem, to naturalne poczęcie dziecka może być bardzo utrudnione lub nawet niemożliwe.
Podstawowe badanie nasienia
Podstawowe badanie nasienia odbywa się przy użyciu technologii CASA (ang. Computer Assisted Semen Analysis). Nasienie analizowane jest przy współpracy z automatycznym systemem komputerowym SCA (ang. Sperm Class Analyzer). Obraz mikroskopowy, rejestrowany przez kamerą wideo, jest przetwarzany i poddawany cyfrowej analizie komputerowej „pod okiem androloga”. Otrzymany w ten sposób panel wyników pozwala prawidłowo i bardzo dokładnie ocenić najważniejsze parametry nasienia (koncentrację, ruchliwość i morfologię plemników), co ma niebagatelne znaczenie diagnostyczne (zdrowy/chory).
Do oceny stresu oksydacyjnego w nasieniu używa się natomiast bardzo dokładnego i szybkiego testu MIOXSYS. Stres oksydacyjny jest obecnie jednym z ważniejszych czynników niepłodności męskiej. Polega na braku równowagi pomiędzy ilością wolnych rodników (szkodliwych produktów przemiany materii) a zdolnością organizmu do ich usuwania. MIOXSYS pozwala tę zdolność ocenić.
Badanie MSOME i fragmentacja DNA plemników
Kolejne analizy do oceny nasienia umożliwia badanie MSOME, które bada plemniki w powiększeniu rzędu 6000-8000 razy oraz test SCD. Ostatni z wymienionych, czyli badanie fragmentacji DNA plemników, pozwala ocenić uszkodzenia ich materiału genetycznego. Jest to bardzo ważny parametr, ponieważ obecność wszelkich nieprawidłowości w DNA komórek rozrodczych znacznie obniża szansę na zapłodnienie, zwiększa również ryzyko utraty ciąży oraz urodzenia dziecka z wadą genetyczną.
Jakość nasienia a bezpłodność
Prawidłowy wynik badania nasienia nie oznacza, że mężczyzna na 100% może zostać ojcem. Szacuje się, że 40% przypadków niepłodności u mężczyzn spowodowanych jest zmniejszoną produkcją spermy bądź „gorszą” jakością nasienia. Innymi przyczynami bezpłodności u mężczyzny mogą być, np. uszkodzenie jąder lub nasieniowodów w wyniku infekcji (np. rzeżączki) czy też urazu, a nawet choroby serca, płuc, nerek. Z kolei wyniki badania nasienia, w których parametry są znacznie poniżej normy, nie oznaczają bezpłodności u mężczyzny. Pacjent ze znacznymi zaburzeniami parametrów nasienia np. liczebnością plemników poniżej normy, ma szanse na zostanie ojcem.
Jakość nasienia zmienia się w czasie i pod wpływem różnych czynników zewnętrznych (stres, choroby, dieta, używki, mała aktywność fizyczna, czynniki szkodliwe związane z pracą, itp). Dlatego diagnoza spermy powinna być oparta na kilku uzyskanych wynikach. Pojedynczy wynik badania nasienia nie upoważnia do zakwalifikowania pacjenta jako bezpłodnego.
Co ma więc robić mężczyzna, aby jego partnerka zaszła w ciążę?
Wiele przyczyn niepłodności można aktualnie już omijać. Np. chirurgia żylaków powrózka nasiennego lub naprawa niedrożnych nasieniowodów przyczynia się do powrotu szans na naturalne zapłodnienie partnerki. U mężczyzn z niższą niż normalnie liczbą plemników proponuje się inseminacje domaciczne, kondycjonowanie plemników oraz zwiększanie koncentracji plemników. Dostępna jest również cała gama zabiegów technologii ART i IVF.
