PCOS (ang. polycystic ovarian syndrom), czyli zespół policystycznych jajników, określany też zespołem wielotorbielowatych jajników, to jedno z najczęstszych schorzeń endokrynologicznych u kobiet w wieku reprodukcyjnym. Według różnych szacunków PCOS może dotyczyć od 5 do nawet 15% kobiet. Schorzenie charakteryzuje się drobnotorbielowatością jajników w obrazie ultrasonograficznym, przewlekłym brakiem owulacji oraz hiperandrogenizmem, które mogą prowadzić do niepłodności. Ponadto w przebiegu choroby nierzadko pojawiają się takie objawy, jak: nadmierne owłosienie ciała (hirsutyzm), trądzik, łysienie androgenowe, rogowacenie ciemne oraz łojotok.

Patofizjologia tej choroby wciąż pozostaje nie do końca wyjaśniona. Choć naukowcy mają na temat mechanizmów jej powstawania kilka teorii. Przypuszcza się, że u podstaw rozwoju zespołu policystycznych jajników leży zwiększone wydzielanie hormonu lutropiny (LH) oraz zwiększona odpowiedź komórek tekalnych jajnika na działanie tego hormonu. To z kolei pobudza jajniki do zwiększenia produkcji androgenów.

Zaburzenia gospodarki hormonalnej prowadzą do insulinooporności, która w połączeniu z hiperandrogenemią i otyłością powoduje spadek syntezy SHBG (ang. sex hormone binding globulin, czyli glikoproteiny uczestniczącej w transporcie hormonów płciowych we krwi), jednocześnie potęgując hiperandrogenizację. Wszystkie te zjawiska prowadzą natomiast do wzrostu liczby pęcherzyków jajnikowych, co rozpoznawane jest jako PCOS.

Warto dodać, że coraz więcej badań naukowych potwierdza istotny udział czynników genetycznych w rozwoju zespołu policystycznych jajników. Naukowcy szczególną uwagę zwracają na mutacje genów biorących udział w procesie syntezy, w transporcie oraz regulacji działania androgenów. Niektórzy badacze przyczyny PCOS upatrują w mutacjach genów odpowiedzialnych za działanie gonadotropin – hormonów regulujących pracę jajników.

Ryzyko rozrostu błony śluzowej macicy i raka trzonu macicy jest trzykrotnie wyższe w grupie kobiet z PCOS w porównaniu do reszty populacji. Jest to spowodowane tym, że u kobiet z hiperandrogenizmem, niemiesiączkujących regularnie, obserwuje się hiperestrogenizm związany z obecnością zbyt niskiego i nieodpowiedniego dla fazy lutealnej, stężenia progesteronu. Dodatkowy czynnik stanowi często towarzysząca chorobie hiperinsulinemia. W celu zmniejszenia ryzyka patologicznego rozrostu błony śluzowej macicy stosuje się doustne środki antykoncepcyjne – które hamują rozrost śluzówki macicy i zmniejszają produkcję androgenów przez jajniki – oraz suplementację progesteronem.

Leczenie nadmiernego owłosienia w przebiegu zespołu policystycznych jajników polega przede wszystkim na ograniczeniu skutków hiperandrogenizmu, czy to poprzez zmniejszenie produkcji androgenów, zablokowanie receptorów androgenowych czy też zmniejszanie przemiany testosteronu do dihydrotestosteronu przez hamowanie enzymu 5 alfa reduktazy. W tym celu lekarz może zaproponować pacjentce różne leki, np. doustne środki antykoncepcyjne, spowalniające jajnikową produkcję androgenów, antagonistów receptora androgenowego albo inhibitor 5 alfa reduktazy, np. działający antyandrogennie finasteryd.

Najlepszą metodą walki z insulinoopornością w przebiegu PCOS jest redukcja masy ciała. Skutkuje ona poprawą profilu lipidowego, szczególnie u pacjentek otyłych. Innym skutecznym sposobem na poprawę stanu metabolicznego może być stosowanie metforminy. Udowodniono, że lek ten nie tylko niweluje problem zaburzeń metabolicznych, ale również zwiększa częstotliwość owulacji. Metformina obniża poziom całkowitego i/lub wolnego testosteronu, podnosi stężenie „dobrego” cholesterolu (HDL) oraz zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę.

Szacuje się, że PCOS odpowiada za ok. 70% przypadków niepłodności spowodowanych brakiem owulacji. W takich sytuacjach leczeniem z wyboru wciąż pozostaje cytrynian klomifenu, który jest lekiem pobudzającym jajeczkowanie. Nawet 90% pacjentek przyjmujących ten preparat pozytywnie odpowiada na leczenie, natomiast połowie z nich udaje się zajść w ciążę. Przy czym szanse na poczęcie dziecka są większe u kobiet w młodszym wieku, z niższym stężeniem androgenów, niższym indeksem masy ciała oraz rzadkimi miesiączkami (a nie ich brakiem).