Badania hormonalne – co warto o nich wiedzieć?

Badania hormonalne stanowią ważny element profilaktyki oraz diagnostyki wielu przypadłości związanych z układem hormonalnym. Dzięki nim jesteśmy w stanie rozpoznać m.in. przyczyny wahań nastroju, spadku libido czy problemów z płodnością. Jak wygląda badanie hormonalne, jak się do niego przygotować oraz kiedy warto je wykonać?

Spis treści: 

Czym są badania hormonalne i dlaczego są ważne?

Najczęściej wykonywane badania hormonalne i ich znaczenie

Kiedy zrobić badania hormonalne? Wskazania i objawy

Przygotowanie do badań hormonalnych – co należy wiedzieć?

Interpretacja wyników badań hormonalnych – normy i odchylenia

Badania hormonalne u kobiet – cykl miesiączkowy i płodność

Badania hormonalne u mężczyzn – andropauza i zaburzenia płodności

Hormony stresu – kortyzol i jego wpływ na organizm

Ile kosztuje badanie hormonalne?

Czym są badania hormonalne i dlaczego są ważne?

Układ hormonalny wpływa na niemal wszystkie aspekty naszego zdrowia, począwszy od metabolizmu, aż po nastrój, energię i funkcje reprodukcyjne. Z tego powodu tak ważne jest regularne przeprowadzanie badań hormonalnych, czyli specjalnych testów diagnostycznych, które pozwalają na ocenę poziomu hormonów we krwi, moczu lub ślinie. Pomaga to w lepszym zrozumieniu, jak działają nasze gruczoły dokrewne, w tym tarczyca, przysadka mózgowa, nadnercza czy jajniki, a także w wykrywaniu wszelkich nieprawidłowości, które mogą prowadzić do zaburzeń zdrowotnych.

Dzięki badaniom hormonalnym jesteśmy w stanie:

• ustalić przyczynę zaburzeń hormonalnych, takich jak nieregularny cykl miesiączkowy, problemy z płodnością, wahania wagi, zmiany skórne (np. trądzik), zmiany nastroju, przewlekłe zmęczenie czy problemy z koncentracją;

• ocenić funkcjonowanie gruczołów dokrewnych, w tym tarczycy (badanie poziomu TSH, FT3, FT4), nadnerczy (poziom kortyzolu) czy jajników (poziom estrogenów, progesteronu, LH);

• wykryć choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca, choroby tarczycy, zespół policystycznych jajników (PCOS) czy niedoczynność przysadki mózgowej;

• monitorować płodność, co jest szczególnie istotne w przypadku par starających się od dłuższego czasu o potomstwo. U kobiet wsparciem są badania hormonów płciowych, takich jak estradiol, progesteron FSH czy LH, natomiast u mężczyzn m.in. badanie poziomu testosteronu;

• kontrolować skuteczność leczenia hormonalnego u osób, które są w trakcie terapii określonych przypadłości, np. niedoczynności tarczycy czy niepłodności.

Najczęściej wykonywane badania hormonalne i ich znaczenie

Diagnostyka laboratoryjna oferuje dziś szereg różnych badań hormonalnych, które pozwalają na ocenę funkcji układu endokrynnego. Te przeprowadzane najczęściej to m.in.:

• hormon tyreotropowy (TSH, tzw. tyreotropina), który jest wydzielany przez przysadkę mózgową i odpowiada za prawidłową pracę tarczycy. Oznaczenie stężenia TSH jest najczulszym badaniem umożliwiającym diagnozowanie zaburzeń czynności tarczycy, takich jak niedoczynność i nadczynność tarczycy;

• FT3 (trijodotyronina) i FT4 (tyroksyna) – hormony produkowane przez tarczycę, które regulują metabolizm. Pomiar ich poziomu pozwala na precyzyjne określenie funkcji tarczycy, zwłaszcza w przypadku nieprawidłowych wyników TSH;

• estradiol (E2) – kobiecy hormon płciowy, który odpowiada za regulację cyklu miesiączkowego, funkcjonowanie układu rozrodczego oraz utrzymanie zdrowia kości i skóry u kobiet. Jego nieprawidłowe stężenie może mieć związek z rozwojem PCOS, zaburzeń płodności lub niewydolności jajników;

• progesteron – żeński hormon płciowy produkowany po owulacji, który przygotowuje macicę do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej, a następnie pomaga utrzymać ciążę. Jego niski poziom może świadczyć o problemach z płodnością;

• LH (hormon luteinizujący) i FSH (hormon folikulotropowy) – hormony przysadki mózgowej, które regulują pracę jajników oraz jąder. Co ważne, LH stymuluje jajniki do wytwarzania estradiolu i odpowiada za owulację, natomiast FSH ma wpływ na dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego. Oba badania wskazane są przy podejrzeniu zaburzeń miesiączkowania, funkcji jajników oraz problemów z płodnością;
• prolaktyna (PRL) – hormon produkowany przez przysadkę mózgową, który reguluje funkcje gruczołów rozrodczych oraz laktację. Jego podwyższone stężenie może wpływać na problemy z płodnością, ponieważ zaburza to jajeczkowanie i obniża wydolność ciałka żółtego;

• dehydroepiandrosteron (DHEA-SO4) – hormon steroidowy produkowany przez nadnercza i jajniki, którego stężenie wykorzystuje się w ocenie zaburzenia cyklu, oprócz innych hormonów, w tym FSH, LH, PRL, E2 i testosteronu. Jego nieprawidłowy poziom może powodować zaburzenia miesiączkowania i płodności, a także nadmierne owłosienie;

• białko wiążące hormony płciowe (SHBG) – wiąże i transportuje testosteron i estradiol we krwi. Jego pomiar służy do określania poziomu biodostępnego testosteronu;

• 17-OH-hydroksyprogesteron (17-OH progesteron) – hormon steroidowy powstający w nadnerczach i jajnikach w wyniku metabolizowania progesteronu. Badanie jego poziomu jest szczególnie ważne w diagnostyce zaburzeń związanych z pracą nadnerczy;

• AMH – jedno z podstawowych badań hormonalnych przeprowadzanych w diagnostyce kobiecej płodności. Określa rezerwę jajnikową, czyli liczbę pęcherzyków zdolnych do zapłodnienia. Wynik tego badania wskazuje przybliżony okres, w jakim kobieta jest w stanie zajść w ciążę, a także umożliwia wykrycie przyczyny zaburzeń cyklu menstruacyjnego. Badanie AMH służy też do diagnozowania przedwczesnego wygaśnięcia funkcji jajników oraz PCOS;

• testosteron – główny hormon płciowy mężczyzn, który odpowiada za rozwój cech męskich, takich jak masa mięśniowa, zarost, siła i libido. U kobiet występuje w niewielkich ilościach, a jego nadmiar może wpływać na zaburzenia miesiączkowania, otyłość czy nadmierne owłosienie w nietypowych miejscach;

• kortyzol – hormon stresu produkowany przez nadnercza, który reguluje reakcje organizmu na stres, metabolizm oraz funkcje układu odpornościowego;

• insulina i glukoza – ich pomiar jest niezbędny w diagnostyce cukrzycy, insulinooporności oraz ocenie ryzyka metabolicznego.

Kiedy zrobić badania hormonalne? Wskazania i objawy

Objawy nieprawidłowej pracy układu hormonalnego mogą być różne i wiązać się z nieprzyjemnymi dolegliwościami ze strony niemal każdego narządu. Te, które pojawiają się najczęściej, to:

• przewlekłe osłabienie i zmęczenie;
  
• nagłe wahania masy ciała pomimo braku zmiany w nawykach żywieniowych;

• osłabienie siły mięśniowej;

• zaburzenia snu i bezsenność;

• zaburzenia nastroju (nerwowość, stany depresyjne i lękowe, apatia);

• ból brzucha, nudności, wymioty;

• problemy z wypróżnianiem (biegunki, zaparcia);

• bóle i zawroty głowy;

• uczucie zimna lub gorąca;

• częste skurcze mięśni;

• problemy skórne (trądzik, rozstępy);

• nadmierne owłosienie (zwłaszcza u kobiet);

• zaburzenia libido;

• zaburzenia erekcji u mężczyzn oraz nieprawidłowości w cyklu miesiączkowym u kobiet (zbyt krótkie, zbyt długie, bolesne, nasilone PMS).
  

Należy jednak podkreślić, że objawy mogą się różnić w zależności od rodzaju zaburzenia hormonalnego oraz od tego, które gruczoły dokrewne są za nie odpowiedzialne. Co ważne, okresowe badania hormonalne są wskazane u wszystkich osób, które:

• są w trakcie leczenia zdiagnozowanych dolegliwości układu endokrynnego;

• są powyżej 40. roku życia, ponieważ ryzyko rozwoju chorób endokrynologicznych rośnie wraz z wiekiem;

• mają przypadki występowania chorób endokrynologicznych w rodzinie.
  

Przygotowanie do badań hormonalnych – co należy wiedzieć?

Wykonanie badań hormonalnych zleca lekarz ginekolog lub endokrynolog. Zwykle są to próbki pobierane z krwi (wyjątkiem jest m.in. badanie dobowej średniej kortyzolu w ślinie), które nie wymagają specjalnego przygotowania ze strony pacjenta. Warto jednak pamiętać o kilku istotnych zasadach:

• badania najlepiej wykonywać nie wcześniej niż 3-4 godziny po przebudzeniu, czyli około 7-10 rano;

• przed badaniem należy unikać nadmiernego wysiłku fizycznego oraz stresu;

• dzień przed badaniem powstrzymać się od aktywności seksualnej;

• pół godziny przed badaniem należy wypić szklankę wody;

• badania hormonalne nie wymagają bycia na czczo (wyjątkiem jest np. badanie poziomu prolaktyny, glukozy i insuliny).

Badania hormonalne – w którym dniu cyklu?

W przypadku badań hormonalnych u kobiet niezwykle ważne jest przeprowadzenie ich w określonej fazie cyklu menstruacyjnego. Optymalnym czasem dla większości badań jest faza przedowulacyjna, czyli okres pomiędzy 2. a 3. dniem cyklu (licząc od pierwszego dnia miesiączki). Wyjątkiem od tej reguły jest badanie stężenia progesteronu, które należy wykonać w drugiej fazie cyklu, czyli pomiędzy 21. a 25. dniem, a także badanie prolaktyny i AMH – te mogą być wykonywane w dowolnym dniu cyklu.

Interpretacja wyników badań hormonalnych – normy i odchylenia

Prawidłowa interpretacja wyników badań hormonalnych jest niezbędna do postawienia prawidłowej diagnozy. Pamiętajmy jednak, że normy mogą się różnić w zależności od laboratorium, metody badania oraz innych czynników, jak np. wiek, płeć czy faza cyklu menstruacyjnego (u kobiet). Z tego powodu wyniki badań hormonalnych należy zawsze konsultować z lekarzem, nawet jeśli znamy wartości referencyjne oraz własne wyniki.

Poniżej przedstawiamy normy dla poszczególnych hormonów:

• TSH – dla osób dorosłych norma mieści się w zakresie 0,4-4,0 μU/ml (za wyjątkiem kobiet w ciąży, w przypadku których normy wyglądają inaczej). Zbyt wysokie stężenie może świadczyć o niedoczynności tarczycy, a niskie o nadczynności;

• FT3 i FT4 – wyniki hormonów należy interpretować w kontekście wyników TSH. Przyjmuje się, że procentowy stosunek FT3 do FT4 powinien być niższy niż 50%;

• estradiol (E2) – jego poziom zmienia się w zależności od fazy cyklu i wynosi: w fazie folikularnej 84-970 pg/ml, w fazie owulacji 13-330 pg/ml, w fazie lutealnej 73-200 pg/ml. Estradiol spada po menopauzie, a w trakcie ciąży rośnie (do 13 460 w 3. trymestrze);

• progesteron – jego stężenie różni się w zależności od fazy cyklu menstruacyjnego i wynosi: w fazie folikularnej < 0,6-3,6 nmol/l, podczas owulacji 1,5-5,5 nmol/l, w fazie lutealnej 3,0-68,0 nmol/l;

• LH (hormon luteinizujący) i FSH (hormon folikulotropowy) – normy dla LH podczas cyklu miesiączkowego wynoszą: w fazie lutealnej: 0-14,7 mlU/ml, podczas owulacji: 17-77 mlU/ml, w fazie folikularnej: 1,1-11,6  mlU/ml. Dla FSH są to wartości odpowiednio: 1,2-9,0 mlU/ml, 5,8-21,0 mlU/ml, 2,8-11,3 mlU/ml. Zbyt wysokie stężenie LH może świadczyć o niedoczynności tarczycy, natomiast FSH – o niewydolności jajników. Niski poziom FSH to z kolei objaw niedoczynności podwzgórza lub przysadki mózgowej;

• prolaktyna (PRL) – normy prolaktyny wynoszą 102-496 µIU/l dla kobiet, które nie są w ciąży, a także 86-324 µIU/l dla mężczyzn. Podczas ciąży poziom tego hormonu stopniowo wzrasta, jednak wraca do normy w ciągu 4-6 tygodni po porodzie;

• dehydroepiandrosteron (DHEA-SO4) – za wynik mieszczący się w granicach normy uznaje się wartości 3-12 μmol/l u kobiet i 2-10 μmol/l u mężczyzn. Jego podwyższony poziom może świadczyć o przeroście nadnerczy;

• białko wiążące hormony płciowe (SHBG) – dla kobiet przed menopauzą prawidłowy wynik mieści się w przedziale 34-147,7 nmol/l, natomiast po menopauzie – 26,4-118,0 nmol/l. U mężczyzn wartości te wynoszą 17,1-77,6 nmol/l. Obniżone stężenie SHBG świadczy m.in. o zaburzeniach metabolicznych, akromegalii, chorobie Cushinga oraz stosowaniu glikokortykosteroidów;

• 17-OH-hydroksyprogesteron – poziom 5,1-6,0 nmol/l w fazie folikularnej pozwala na wykluczenie z dużym prawdopodobieństwem nieklasycznej formy wrodzonego przerostu nadnerczy. Wyniki powyżej tego poziomu są wskazaniem do dalszej diagnostyki;

• AMH – wartości referencyjne dla kobiet w wieku rozrodczym wynoszą pomiędzy 1-3,0 ng/ml, przy czym konkretne wartości różnią się w zależności od wieku pacjentki;

• testosteron – normy testosteronu wynoszą u mężczyzn od 0,69 do 2,77 nmol/l, natomiast u kobiet nie powinien on przekraczać 2,98 nmol/l;

• kortyzol – norma stężenia kortyzolu w surowicy krwi pobranej w godzinach porannych wynosi około 150-650 nmol/L;

• insulina i glukoza – poziom insuliny na czczo nie powinien przekraczać 25 µU/mL, natomiast glukozy – 70-100 mg/dL.

Badania hormonalne u kobiet – cykl miesiączkowy i płodność

Badania hormonalne stanowią jeden z kluczowych elementów diagnostyki niepłodności oraz ustalenia funkcjonowania układu hormonalnego kobiety. Wśród hormonów, które odgrywają tu szczególnie ważną rolę, wymienić należy:

• FSH, którego wysoki poziom może świadczyć o zaburzeniach funkcji jajników, czyli jednej z głównych przyczyn niepłodności, zwłaszcza w przypadku przygotowań do in vitro. Z kolei niski poziom FSH może sugerować, że jajniki nie są stymulowane we właściwy sposób do produkcji jajeczek, co także utrudnia naturalne zajście w ciążę;

• LH, czyli hormon odpowiedzialny za uwolnienie dojrzałego jajeczka z pęcherzyka jajnikowego (owulację). Jego badanie przeprowadza się głównie w diagnostyce zaburzeń hormonalnych (np. PCOS), które mogą wiązać się z niepłodnością;

• estradiol, który reguluje cykl miesiączkowy i przygotowuje błonę śluzową macicy do implantacji zarodka, co jest bardzo ważne dla sukcesu zapłodnienia in vitro. Zbyt niski poziom estradiolu informuje o problemach z owulacją, a wysoki o nadaktywności jajników, co zmniejsza skuteczność leczenia in vitro;

• progesteron, którego zadaniem jest przygotowanie macicy na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej. Jego obniżony poziom wskazuje na problemy z owulacją, co utrudnia utrzymanie ciąży;

• prolaktyna, która odpowiada m.in. za laktację. Jej podwyższony poziom może być jedną z przyczyn niepłodności, związaną z zaburzeniami laktacji;

• testosteron, którego nadmiar w kobiecym organizmie prowadzi do zaburzeń owulacji, nieregularnych cykli miesiączkowych i problemów z płodnością;

• badanie poziomu AMH, które jest bardzo przydatne w ocenie płodności kobiety, zwłaszcza podczas planowania leczenia niepłodności metodą in vitro;

• TSH, który reguluje pracę tarczycy. Jego obniżone lub podwyższone stężenie mogą prowadzić do zaburzeń miesiączkowania, problemów z owulacją i trudności w utrzymaniu ciąży.

Badania hormonalne u mężczyzn – andropauza i zaburzenia płodności

Choć o badaniach hormonalnych mówi się głównie w kontekście kobiet, to w przypadku mężczyzn hormony również odgrywają one bardzo ważną rolę. Wykonuje się je głównie w diagnostyce męskiej niepłodności oraz andropauzy, czyli tzw. męskiej menopauzy. Najważniejsze są tu takie hormony jak:

• testosteron – męski hormon płciowy, który odpowiada za libido, płodność i skłonność do rywalizacji. Jego nadmiar może mieć związek z guzami nadnerczy lub wrodzonym przerostem nadnerczy. Niski poziom objawia się z kolei spadkiem libido i problemami z potencją i płodnością, co może mieć źródło w niewydolności jąder czy zespole feminizujących jąder;

• TSH – hormon regulowany przez tarczycę, który wpływa na procesy metaboliczne w organizmie mężczyzny. Podobnie jak u kobiet jego niedobór świadczy o nadczynności tarczycy, natomiast nadmiar ma związek z niedoczynnością;
• prolaktyna – wysoki poziom tego hormonu może prowadzić u mężczyzn do problemów z erekcją i obniżenia poziomu testosteronu;

• estradiol – mężczyźni również w niewielkiej ilości wytwarzają estrogeny, których nadmiar może prowadzić u nich do takich objawów jak ginekomastia (powiększenie piersi) czy spadek libido;

• SHBG – ich stężenie w przypadku andropauzy jest podwyższone, co oznacza, że pula aktywnych hormonów androgennych jest obniżona;

• LH – hormon produkowany w przednim płacie przysadki mózgowej mężczyzny, który pobudza produkcję testosteronu;

• FSH – odgrywa ważną rolę w spermatogenezie i dojrzewaniu DNA plemników. Hormon stymuluje proliferację i funkcje komórek Sertoliego w jądrach, przez co usprawnia rozwój plemników i utrzymanie odpowiedniego środowiska dla ich dojrzewania. Nieprawidłowy poziom FSH może świadczyć o zaburzeniach funkcji jąder – niedobór wiąże się m.in. z niedoczynnością przysadki, natomiast nadmiar może wskazywać na pierwotną niewydolność jąder.

Hormony stresu – kortyzol i jego wpływ na organizm

Głównym zadaniem kortyzolu jest mobilizacja organizmu do szybszego reagowania na zagrożenia, zwłaszcza poprzez zwiększenie poziomu energii, podniesienie ciśnienia krwi oraz przyspieszenie metabolizmu. Przewlekły stres i utrzymujący się wysoki poziom kortyzolu może mieć jednak negatywny wpływ na zdrowie, w tym na zdolności reprodukcyjne. Wynika to z tego, że kortyzol działa na oś podwzgórze-przysadka-gonady (HPG), co może zaburzać produkcję hormonów płciowych, takich jak testosteron u mężczyzn i estrogeny u kobiet. Przewlekły stres może prowadzić do:

• zaburzeń owulacji, w tym do nieregularnych cykli miesiączkowych lub braku owulacji;

• zmniejszonego libido zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet;

• niskiej jakości nasienia, co wpływa na zdolność zapłodnienia.

• zakłóceń funkcjonowania przysadki mózgowej oraz zaburzeń w produkcji hormonów płciowych.

Ile kosztuje badanie hormonalne?

W większości przypadków badania hormonalne mogą być finansowane przez NFZ, pod warunkiem że posiadamy skierowanie. Jeżeli jednak chcemy przeprowadzić badanie hormonalne prywatnie, jego koszt będzie zależał od rodzaju testu oraz laboratorium. Ceny mogą wynosić wówczas od około 20 zł do nawet 500 zł, w zależności od zakresu badań oraz hormonu, który ma być oznaczony.