Statystycznie z niepłodnością zmaga się już przeszło 2,5 miliona Polaków. Bardzo często ma ona podłoże genetyczne, a co za tym idzie wymaga konsultacji z lekarzem genetykiem.
On jako specjalista w zakresie chorób dziedzicznych – na podstawie wyników przeprowadzonych badań DNA i wnikliwego wywiadu z parą – potrafi stwierdzić, czy przyczyna problemów z poczęciem dziecka rzeczywiście może tkwić w genetyce.
Niepłodność uwarunkowana genetycznie – inaczej objawia się u kobiet, a inaczej u mężczyzn
W przypadku kobiet o zaburzeniach płodności mogą świadczyć m.in. powtarzające się poronienia, pierwotny lub wtórny brak miesiączki, zaburzenia gospodarki hormonalnej, nieprawidłowe wykształcenie narządów rodnych lub brak trzeciorzędowych cech płciowych (brak piersi, owłosienia ciała, brak kobiecej sylwetki). Przyczyną niepłodności u kobiet może być również endometrioza lub przedwczesne wygasanie czynności jajników (POF – ang. Premature Ovarian Failure).
Kiedyś sądzono, że niepłodność dotyczy wyłącznie kobiet. Dziś już wiemy, że to nieprawda. Udział obu płci w zaburzeniach płodności rozkłada się mniej więcej po równo i wynosi ok. 40% w przypadku kobiet i 40% w przypadku mężczyzn. 20% stanowi natomiast tzw. niepłodność idiopatyczna, czyli taka, której przyczyny określić się nie da.
W praktyce oznacza to, że panowie tak samo jak panie mogą mieć problem z poczęciem dziecka. Istotnym objawem niepłodności męskiej są zaburzone parametry w badaniu nasienia. Najczęściej nieprawidłowości te obejmują:
- oligospermię (inaczej oligozoospermia) – obniżenie liczby plemników (mniej niż 20 mln/ml) w ejakulacie,
- astenospermię (inaczej: asthenozoospermia) – nieprawidłową ruchliwość plemników znajdujących się w ejakulacie
- teratospermię (inaczej teratozoospermia),czyli zwiększoną ilość plemników w ejakulacie o nieprawidłowej budowie morfologicznej.
- azoospermię, czyli całkowity brak plemników w nasieniu, będący bezwzględną przyczyną niepłodności u mężczyzn
Azoospermia często ma podłoże… genetyczne
Wiemy już, że azoospermia wiąże się z całkowitym brakiem plemników w ejakulacie. Może ona wynikać zarówno z niedrożności nasieniowodów, czyli dróg, dzięki którym męskie komórki rozrodcze (plemniki) odprowadzane są z jąder, jak również z nieprawidłowości w wytwarzaniu tych komórek. Stan, w którym nasieniowody są niedrożne nazywamy azoospermią obstrukcyjną. W drugim przypadku mówimy natomiast o azoospermii nieobstrukcyjnej.
Mikrodelecje i mutacje
Produkcja plemników może być zaburzona z powodu mikrodelecji (bardzo małego ubytku w chromosomie) regionu AZF na chromosomie Y. Na chromosomie tym znajdują się bowiem geny odpowiedzialne za produkcję białek, które uczestniczą w procesie spermatogenezy (powstawania plemników). Obecność zmian we wspomnianym regionie prowadzi do zaburzeń tego procesu i plemniki nie są produkowane tak jak powinny.
Za azoospermię obstrukcyjną odpowiada, między innymi, mutacja w genie CFTR. Tak, ta sama, która prowadzi do rozwoju mukowiscydozy. Jest to choroba genetyczna, którą kojarzymy głównie z objawami ze strony układu oddechowego, choć w rzeczywistości powoduje ona znacznie więcej problemów zdrowotnych.
Mukowiscydoza charakteryzuje się obecnością gęstego, lepkiego śluzu we wszystkich narządach zawierających gruczoły śluzowe. Nadmiar wydzieliny gromadzi się m.in. w szyjce macicy, uniemożliwiając swobodne przemieszczanie się plemników. Śluz zatyka też męskie nasieniowody, przez co stają się one niedrożne. Bywa też, że na skutek mutacji w genie CFTR u mężczyzn występuje wrodzony obustronny lub jednostronny brak nasieniowodów.
Występowanie zaburzeń płodności podstawą do wykonania badania kariotypu
Badanie kariotypu jest badaniem cytogenetycznym, które pozwala dokładnie przyjrzeć się wszystkim chromosomom, w jakie wyposażone są ludzkie komórki. Możemy ocenić ich liczbę i budowę. Na podstawie wyniku badania kariotypu lekarz genetyk jest w stanie stwierdzić zmiany w obrębie chromosomów, które mogą być odpowiedzialne za niepłodność badanej pary. Przykładowo występujący u mężczyzn zespół Klinefeltera czy obecny wyłącznie u kobiet zespół Turnera.
Zespół Klinefeltera
Pierwsze z wymienionych zaburzeń wiąże się z występowaniem co najmniej jednego dodatkowego chromosomu X w męskim kariotypie. Co najmniej jednego, bo tych X-ów może być więcej. Nadmiar materiału genetycznego w komórkach niestety będzie odbijał się na wyglądzie ciała i funkcjonowaniu organizmu mężczyzny. Chorzy na zespół Klinefeltera często nabierają bardziej kobiecej sylwetki, mają słabo rozwinięte mięśnie i mniejsze jądra w porównaniu ze zdrowymi mężczyznami. Poza zmianami w wyglądzie zewnętrznym w przebiegu zespołu Klinefeltera nierzadko obserwuje się też opóźniony rozwój mowy i niepełnosprawność intelektualną.
Zespół Turnera
W przypadku zespołu Turnera mamy z kolei do czynienia z częściowym lub całkowitym brakiem chromosomu X w kariotypie dziewczynki. U chorych występuje przede wszystkim niskorosłość oraz zaburzenia płodności (niepłodność lub bezpłodność). W przebiegu zespołu Tunera bardzo często dochodzi do nieprawidłowego rozwoju narządów rodnych. Janiki nie funkcjonują tak jak powinny – w ich miejscu nierzadko stwierdza się obecność łącznotkankowych pasm o długości ok. 2-3 cm. Zespół Turnera ujawnia się również w wyglądzie zewnętrznym chorej dziewczynki. Poza niskim wzrostem można m.in. zaobserwować koślawość kończyn, obrzęki limfatyczne, krótką, płetwiastą szyję oraz cechy dysmorficzne twarzy – w tym zmarszczkę nakątną, szerokie rozstawienie oczu, bogatą oprawę oczu czy opadanie powiek. To oczywiście tylko niektóre spośród bardzo wielu objawów zespołu Turnera.
Diagnostyka niepłodności – jaka w tym wszystkim rola genetyka?
W przypadku par borykających się z problemem niepłodności lekarz genetyk ma przede wszystkim ocenić ich szansę na posiadanie zdrowego potomstwa. Robi to zwykle na postawie przeprowadzonego, wnikliwego wywiadu lekarskiego oraz wyników badań dostarczonych przez pacjentów lub zleconych samodzielnie. Oczywiście zadaniem specjalisty będzie również przedstawienie niepłodnej parze wszelkich możliwych rozwiązań. Istnieją bowiem skuteczne metody walki z niepłodnością. Wśród nich wymienić możemy in vitro, czyli technikę wspomaganego rozrodu. In vitro często poprzedzone jest tzw. diagnostyką preimplantacyjną, (PGS/PGD) opierającą się na preimplantacyjnych testach genetycznych (PGT).
Diagnostyka preimplantacyjna – na czym polega?
Zadaniem diagnostyki preimplantacyjne (PGS/PGD) jest ocena zapłodnionego zarodka pod kątem wad genetycznych jeszcze przed jego transferem. Dzięki temu, do macicy kobiety trafiają jedynie zarodki z prawidłowym materiałem genetycznym.
Badania preimplantacyjne (przedimplantacyjne) możemy podzielić na tzw. screening przedimplantacyjny (PGS) oraz wspomnianą diagnostykę przedimplantacyjną (PGD). Czym screening różni się od diagnostyki? Screening przedimplantacyjny (PGS) polega na zbadaniu liczby i ogólnej budowy wszystkich chromosomów w komórkach pobranych z zarodka przed jego transferem do macicy. W laboratorium genetycznym Gyncentrum badanie wykonywane jest najnowocześniejszą techniką sekwencjonowania nowej generacji (tzw. NGS).
Inaczej sprawa wygląda w przypadku PGD, która jest badaniem ukierunkowanym i ma już jednoznacznie potwierdzić lub wykluczyć obecność danej mutacji w DNA lub rearanżacji chromosomowej w komórkach zarodka. PGD zalecane jest, gdy zmiany w komórkach zarodka nie dotyczą całych chromosomów. Dzięki diagnostyce preimplantacyjnej przyszli rodzice dostają możliwość wyeliminowania ryzyka przeniesienia wady genetycznej na przyszłe potomstwo. Warto dodać, że dla wielu par PGD jest tak naprawdę jedyną szansą na posiadanie zdrowego dziecka. Dzięki diagnostyce preimplantacyjej sam zabieg in vitro ma również znacznie większe szanse powodzenia.
Konsultacja genetyczna
Konsultacja z lekarzem genetykiem nie służy jedynie stawianiu diagnozy. Podejście do diagnostyki preimplantacyjnej musi być poprzedzone konsultacją z lekarzem genetykiem. Lekarz genetyk prawidłowo zinterpretuje dla pacjenta wyniki badań genetycznych, wyjaśni je, powie dokładnie, jakie informacje daje konkretny wynik, a jakich z niego nie uzyskamy. Wyjaśni również, jak informacje uzyskane z badań genetycznych odnoszą się do rodzin badanych pacjentów oraz do ich potomstwa i potomstwa w ich rodzinach.
Kontakt z poradnią genetyczną i lekarzem genetykiem daje niepłodnym parom możliwość dostępu do pojawiających się nowych możliwości w diagnozowaniu ich problemów. Mogą być nowe metody badań, szczególnie techniki biotechnologiczne bardzo szybko się teraz rozwijają. Dają również możliwość zastosowania nowego podejścia do diagnozowanego u konkretnego pacjenta schorzenia. Chodzi np. o badanie nowych genów, które mogą być powiązane z danym schorzeniem, badanie ekspresji genów, czy badania epigenetyczne – obecnie bardzo rozwojowe.
Wizyta w poradni genetycznej stanowi doskonałą okazję do poszerzenia diagnostyki niepłodności i uzyskania wielu cennych wskazówek na temat sposobów walki z tym problemem i nie tylko! Wiele par po konsultacji z lekarzem genetykiem odzyskuje spokój i nadzieję na posiadanie zdrowego potomstwa.
