Nieregularne miesiączki, trądzik, niechciane owłosienie, wahania wagi… Dla wielu kobiet to codzienne zmagania, które często bywają bagatelizowane. Tymczasem mogą one wskazywać na jedno z najczęstszych zaburzeń hormonalnych – zespół policystycznych jajników (PCOS), który dotyka nawet co dziesiątą kobietę w wieku rozrodczym. Dowiedz się, co to jest zespół policystycznych jajników, jakie objawy powinny wzbudzić Twoją czujność, jak wygląda proces diagnostyczny oraz jakie metody leczenia i strategie stylu życia pomagają w poprawie jakości życia.
Spis treści:
Czym jest zespół policystycznych jajników (PCOS)?
Przyczyny i czynniki ryzyka rozwoju PCOS
Metody leczenia PCOS – od modyfikacji stylu życia po farmakoterapię
Wpływ PCOS na płodność i ciążęSkuteczność skleroterapii torbieli endometrialnych
Najnowsze badania i perspektywy w leczeniu PCOS
Życie z PCOS – strategie radzenia sobie z objawami na co dzień
Czym jest zespół policystycznych jajników (PCOS)?
Zespół policystycznych jajników (ICD-10: E28.2), inaczej określany jako PCOS (ang. polycystic ovary syndrome), zespół wielotorbielowatych jajników czy androgenizm jajnikowy, to jedno z najczęstszych zaburzeń hormonalnych u kobiet w wieku rozrodczym. Szacuje się, że PCOS dotyka od 5 do 10% kobiet w Polsce, a na świecie zmaga się z nim nawet 70 milionów kobiet. To sprawia, że jest nie tylko jednym z najczęstszych zaburzeń endokrynologicznych, ale również najczęstszą przyczyną żeńskiej niepłodności.
Policystyczne jajniki – co to?
W kontekście PCOS często pojawia się określenie tzw. policystycznych jajników. Odnosi się ono do charakterystycznego obrazu widocznego podczas badania USG. U pacjentek jajniki są zwykle powiększone i zawierają liczne, drobne pęcherzyki (torbiele). Przeważnie jest to co najmniej 20 pęcherzyków o średnicy 2-9 mm, ułożonych wzdłuż obwodu jajnika, co kształtem przypomina „naszyjnik z pereł”.
Warto jednak podkreślić, że choć policystyczne jajniki są jedną z cech diagnostycznych PCOS, to nie każda kobieta z takim obrazem USG spełnia kryteria zespołu policystycznych jajników.
PCOS a PCOD – różnice
W terminologii medycznej pojawia się też określenie PCOD, czyli choroby policystycznych jajników. Choć brzmi ono podobnie jak PCOS i również dotyczy zaburzeń związanych z jajnikami, to w rzeczywistości są to inne stany o różnym nasileniu i wpływie na organizm.
- PCOD to stan, w którym jajniki produkują komórki jajowe, które są niedojrzałe lub nie w pełni dojrzałe. Skutkiem tego są torbiele jajnikowe, które mogą się pojawić, ale zmiany zwykle ograniczają się do samego narządu. PCOD jest zazwyczaj łagodniejsze i często można je kontrolować poprzez zdrową dietę, regularną aktywność fizyczną i ogólną zmianę stylu życia.
- PCOS to natomiast znacznie poważniejsze zaburzenie hormonalne, które wykracza poza same jajniki. PCOS wpływa na cały organizm – dotyka metabolizmu, powoduje insulinooporność, zaburzenia równowagi hormonalnej i ma istotny wpływ na płodność oraz zdrowie ogólne. Leczenie PCOS wymaga często wieloaspektowego podejścia, w tym terapii farmakologicznej i długoterminowej kontroli.
Przyczyny i czynniki ryzyka rozwoju PCOS
Etiologia zespołu policystycznych jajników jak do tej pory nie została w pełni wyjaśniona. Coraz więcej badań wskazuje jednak na wieloczynnikowy charakter tego zaburzenia. Oznacza to, że rozwój PCOS wynika z kombinacji wielu czynników, które wzajemnie na siebie oddziałują, tworząc błędne koło zaburzeń. Są to przede wszystkim:
- zaburzenia hormonalne – w szczególności nadmierna produkcja androgenów oraz nieprawidłowe proporcje LH i FSH;
- uwarunkowania genetyczne – coraz więcej badań wskazuje, że PCOS może mieć podłoże dziedziczne. Jeżeli w rodzinie pojawiają się przypadki PCOS, cukrzycy typu 2, insulinooporności czy zaburzeń miesiączkowania, ryzyko rozwoju zespołu policystycznych jajników w kolejnych pokoleniach kobiet wzrasta. Choć nie zidentyfikowano jednego konkretnego genu odpowiedzialnego za PCOS, badania wskazują na udział wielu genów regulujących gospodarkę hormonalną i metabolizm;
- czynniki środowiskowe i styl życia – na rozwój PCOS mogą wpływać również czynniki związane bezpośrednio z prowadzonym stylem życia, jak np. nieodpowiednia dieta, brak aktywności fizycznej, przewlekły stres oraz zaburzenia snu.
Warto również podkreślić, że istotną rolę w rozwoju zespołu policystycznych jajników mogą odgrywać takie czynniki jak otyłość, nadmierna ekspozycja na androgeny w życiu płodowym, a także niska masa urodzeniowa, która może wpływać na późniejsze zaburzenia metaboliczne i hormonalne.
PCOS a zaburzenia hormonalne – rola androgenów i insuliny
Jednym z głównych mechanizmów rozwoju PCOS są zaburzenia hormonalne, a w szczególności nadmiar męskich hormonów płciowych (np. testosteronu). Ich podwyższony poziom zakłóca proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych i owulacji, co prowadzi do ich zatrzymania w rozwoju i powstania torbieli.
U kobiet z PCOS obserwuje się również:
- zwiększone stężenie LH (hormonu luteinizującego) przy obniżonym poziomie FSH (hormonu folikulotropowego), co utrudnia prawidłowe dojrzewanie komórek jajowych;
- hiperandrogenemię, która dodatkowo zaburza działanie osi podwzgórze–przysadka–jajniki i sprzyja powstawaniu charakterystycznej morfologii jajników.
Drugim istotnym mechanizmem jest insulinooporność, czyli obniżona wrażliwość komórek na insulinę. W odpowiedzi na to organizm zwiększa jej produkcję (hiperinsulinemia), co z kolei stymuluje jajniki do wytwarzania większej ilości androgenów. Oba zjawiska wzajemnie się nasilają, prowadząc do zaburzeń metabolicznych, otyłości trzewnej i pogłębiania objawów PCOS.
Objawy PCOS – od zaburzeń miesiączkowania po zmiany metaboliczne
Zespół policystycznych jajników objawia się szerokim spektrum dolegliwości, które mogą, ale nie muszą występować u wszystkich kobiet. U większości kobiet z PCOS pojawiają się nieprawidłowości hormonalne, które wpływają zarówno na funkcjonowanie jajników, jak i na cały organizm. Do najczęstszych objawów należą:
- zaburzenia miesiączkowania;
- hirsutyzm (nadmierne owłosienie typu męskiego u kobiet);
- problemy skórne (trądzik, łojotok, przetłuszczanie się skóry);
- maskulinizacja;
- zespół metaboliczny, do którego wlicza się otyłość, nadciśnienie tętnicze i insulinooporność;
- problemy z zajściem w ciążę.
Policystyczne jajniki – objawy
Mówiąc o policystycznych jajnikach, mamy na myśli obecność licznych, drobnych pęcherzyków, które nie dojrzewają prawidłowo. Choć nazwa sugeruje obecność torbieli, w rzeczywistości jajniki u kobiet z PCOS mają zwiększoną liczbę pęcherzyków (nawet 3-krotnie więcej niż u zdrowych kobiet), które zostają zatrzymane na wczesnym etapie rozwoju.
Jajnik policystyczny – objawy związane z cyklem menstruacyjnym
Zaburzenia cyklu miesiączkowego dotyczą aż 90% kobiet z PCOS. Nieregularne miesiączki lub ich całkowity brak to efekt braku lub nieregularnej owulacji, spowodowanej nadmiarem androgenów, które blokują prawidłowy rozwój pęcherzyków jajnikowych. Co ciekawe, brak owulacji nie zawsze oznacza brak krwawień – nawet do 30% pacjentek doświadcza regularnych krwawień mimo nieregularnej owulacji. Te zaburzenia cyklu często ujawniają się przy staraniach o ciążę i są jedną z głównych przyczyn niepłodności u kobiet z PCOS.
Zespół policystycznych jajników – objawy związane z metabolizmem
PCOS to nie tylko problemy z jajnikami. Wiele kobiet doświadcza insulinooporności, co prowadzi do podwyższonego poziomu insuliny (hiperinsulinemii). To z kolei powoduje wzrost produkcji androgenów w jajnikach, nasilając objawy hormonalne i wpływając na masę ciała, szczególnie w okolicach brzucha.
Hiperandrogenizm odpowiada za nadmierne owłosienie (hirsutyzm), trądzik czy łysienie typu męskiego. PCOS wiąże się także z ryzykiem nadciśnienia, podwyższonego poziomu cukru, a nawet problemami ze snem i zaburzeniami nastroju.
Diagnostyka PCOS – kryteria rotterdamskie i badania laboratoryjne
Standardem w diagnostyce PCOS są tzw. kryteria rotterdamskie, przyjęte w 2003 roku. Aby postawić diagnozę, muszą być spełnione co najmniej dwa z trzech poniższych kryteriów:
- zaburzenia owulacji, takie jak rzadkie owulacje (oligoowulacja) lub ich całkowity brak (anowulacja);
- hiperandrogenizm, potwierdzony klinicznie (np. hirsutyzm, trądzik) lub biochemicznie (podwyższony poziom androgenów w badaniach krwi);
- policystyczny obraz jajników w badaniu USG.
Badanie USG przezpochwowe jest podstawową metodą obrazowania jajników. Zgodnie z najnowszymi rekomendacjami International PCOS Network z 2018 roku o morfologii policystycznej mówimy, gdy:
- objętość jajnika wynosi ≥10 cm³,
- lub w każdym jajniku obecnych jest co najmniej 20 pęcherzyków o średnicy 2-9 mm.
Wsparciem w rozpoznaniu zjawiska są też badania laboratoryjne, które należy wykonać w pierwszej fazie cyklu, między 3. a 5. dniem od momentu pojawienia się miesiączki. Należy oznaczyć:
- poziom całkowitego testosteronu;
- SHBG (białko wiążące hormony płciowe);
- androstendion i dehydroepiandrosteron (DHEA-S);
- gonadotropiny, czyli hormon luteinizującego (LH) oraz folikulotropowegy (FSH).
W rozpoznaniu cyklów bezowulacyjnych pomaga z kolei oznaczenie stężenia progesteronu w II fazie cyklu. Dodatkowo często wykonuje się również test tolerancji glukozy (OGTT) – zarówno na czczo, jak i po 2 godzinach od przyjęcia roztworu glukozy, aby ocenić ewentualną insulinooporność.
PCOS – diagnostyka różnicowa
Aby potwierdzić PCOS, konieczne jest wykluczenie innych chorób hormonalnych, które mogą dawać podobne objawy. W tym celu lekarz może zlecić dodatkowe badania w kierunku:
- zespołu Cushinga;
- niedoczynności lub nadczynności tarczycy;
- wrodzonego przerostu nadnerczy (WPN);
- hiperprolaktynemii;
- akromegalii;
- guzów wydzielających androgeny.
Metody leczenia PCOS – od modyfikacji stylu życia po farmakoterapię
PCOS to przewlekłe schorzenie, którego nie da się całkowicie wyleczyć, jednak odpowiednio dobrana terapia pozwala skutecznie kontrolować objawy, poprawić jakość życia i zminimalizować powikłania związane z chorobą. Plan leczenia obejmuje tu kilka istotnych elementów:
- modyfikacja stylu życia – pierwszy i najważniejszy krok w leczeniu PCOS, szczególnie u pacjentek z nadwagą lub otyłością. Uważa się, że nawet niewielka redukcja masy ciała (5–10%) może znacząco poprawić regularność cykli menstruacyjnych i zmniejszyć objawy hiperandrogenizmu. Z tego powodu ważne jest połączenie regularnej aktywności fizycznej (zwłaszcza ćwiczenia łączące trening aerobowy z siłowym) oraz diety o niskim IG, bogatej m.in. w błonnik, warzywa, produkty pełnoziarniste oraz chude białka;
- farmakologia – w zależności od dominujących objawów oraz planów dotyczących płodności lekarz może zaproponować różne grupy leków, w tym:
- doustną antykoncepcję hormonalną, która reguluje cykle miesiączkowe, obniża poziom androgenów, a także zmniejsza objawy trądziku i hirsutyzmu;
- metforminę, czyli lek stosowany w leczeniu insulinooporności, który obniża poziom insuliny i androgenów, a także wspiera owulację;
- leki stymulujące owulację, np. klomifen lub letrozol, wskazane dla kobiet starających się o ciążę;
- antyandrogeny, takie jak spironolakton, który stosuje się w przypadkach nasilonego hirsutyzmu czy łysienia androgenowego;
- leczenie chirurgiczne – w sytuacji, gdy leczenie farmakologiczne nie przynosi zamierzonych rezultatów, rozważa się procedury zabiegowe, jak np. laparoskopowa elektrokauteryzacja jajników, stosowana w celu przywrócenia owulacji;
- terapie alternatywne (np. akupunktura, fitoterapia) – nie są zalecane jako podstawowe metody lecznicze, jednak niekiedy mogą uzupełnić tradycyjne podejście terapeutyczne. Ich stosowanie powinno być jednak zawsze konsultowane z lekarzem.
Powikłania nieleczonego PCOS – ryzyko cukrzycy i chorób sercowo-naczyniowych
Nieleczony PCOS może prowadzić do wielu poważnych konsekwencji zdrowotnych, wpływających na na funkcjonowanie całego organizmu, np.:
- cukrzycy typu 2;
- cukrzycy ciążowej i powikłań ciążowych;
- obturacyjnego bezdechu sennego;
- depresji;
- nadciśnienia i chorób układu krążenia;
- zwiększonego ryzyka zachorowania na raka endometrium;
- zaburzeń odżywiania.
Wpływ PCOS na płodność i ciążę
Zespół policystycznych jajników to jedna z najczęstszych przyczyn niepłodności kobiet w wieku rozrodczym. Wynika to głównie z zaburzeń owulacji, które utrudniają lub uniemożliwiają zajście w ciążę. Diagnoza PCOS nie oznacza jednak braku szans na macierzyństwo – odpowiednio dobrane leczenie może skutecznie przywrócić owulację i zwiększyć płodność.
Ważna w tym przypadku jest jednak szybka reakcja. Kobiety, u których rozpoznano PCOS, nie powinny odwlekać decyzji o rozpoczęciu starań o dziecko, zwłaszcza że z wiekiem naturalna rezerwa jajnikowa maleje, a objawy choroby mogą się nasilać. Plan leczenia jest zawsze dobierany indywidualnie i zależy od wielu czynników, takich jak:
- wiek kobiety;
- czas trwania bezskutecznych starań o dziecko;
- obraz kliniczny choroby (np. obecność hiperandrogenizmu czy insulinooporności);
- stan ogólny pacjentki;
- wyniki badań oceniających rezerwę jajnikową (badanie AMH).
Dla wielu par pierwszym krokiem powinna być konsultacja z ginekologiem specjalizującym się w leczeniu niepłodności. W zależności od potrzeb terapia może obejmować zmianę stylu życia, wsparcie farmakologiczne lub (w bardziej zaawansowanych przypadkach) leczenie wspomagające rozród, takie jak indukcja owulacji czy techniki wspomaganego zapłodnienia (np. inseminacja, in vitro).
Najnowsze badania i perspektywy w leczeniu PCOS
Współczesna medycyna wciąż intensywnie poszukuje nowych, skuteczniejszych metod leczenia PCOS – zarówno w celu lepszej kontroli objawów, jak i poprawy płodności. Do najbardziej obiecujących kierunków należą:
- letrozol zamiast klomifenu – aktualne wytyczne zalecają stosowanie letrozolu (inhibitora aromatazy) jako leku pierwszego wyboru w indukcji owulacji u kobiet z PCOS. Choć w Polsce nie jest jeszcze zarejestrowany do tego wskazania, wykazuje wyższą skuteczność niż klomifen w przywracaniu owulacji i zwiększaniu szans na ciążę;
- terapia antyandrogenowa – zgodnie z rekomendacjami ESHRE z 2023 roku u kobiet z nasilonym hiperandrogenizmem (np. hirsutyzmem) i brakiem efektów leczenia hormonalnego można rozważyć zastosowanie leków antyandrogenowych, takich jak spironolakton czy finasteryd. Terapia ta wymaga jednak jednoczesnego stosowania skutecznej antykoncepcji, ponieważ leki wykazują potencjalne działanie teratogenne;
- nowe preparaty hormonalne – trwają badania nad nowymi kombinacjami hormonalnymi, m.in. dienogestem z etynyloestradiolem. Wstępne wyniki III fazy sugerują ich skuteczność w łagodzeniu objawów PCOS i uregulowaniu cyklu miesiączkowego, co może stanowić istotny postęp w leczeniu.
Życie z PCOS – strategie radzenia sobie z objawami na co dzień
PCOS wpływa nie tylko na zdrowie fizyczne, ale również na samopoczucie i codzienne funkcjonowanie. Objawy, takie jak nadmierne owłosienie, trądzik, wypadanie włosów czy trudności z utrzymaniem wagi, mogą obniżać pewność siebie i utrudniać relacje z otoczeniem. Wsparciem jest tu przede wszystkim odpowiednia terapia, zlecona przez dermatologa, endokrynologa czy ginekologa.
Nie można zapominać też o wpływie PCOS na psychikę. Wahania hormonów, problemy z płodnością i przewlekły stres sprzyjają obniżeniu nastroju, lękom czy depresji. W takich sytuacjach warto sięgnąć po pomoc psychologiczną oraz zadbać o codzienną higienę emocjonalną, m.in. poprzez czas na odpoczynek, regularną aktywność fizyczną, czy rozmowy z bliskimi osobami.
Pamiętaj, PCOS nie musi definiować Twojego życia – kluczem jest tu świadome podejście do terapii i wsparcie ze strony bliskich oraz specjalistów.
