Jak powstaje komórka jajowa? Ile żyje? Czy się starzeje? Co jej szkodzi? Czy to prawda, że jest na tyle duża, że można ją dojrzeć gołym okiem? Oto kilka ciekawostek na temat kobiecej komórki jajowej.
Miliony plemników i ona – jedyna, niezwykła komórka jajowa. Każdy zabiega o jej względy, po to, by dać początek nowemu życiu. Jak powstaje? Ile żyje? Czy to prawda, że jest na tyle duża, że można ją dojrzeć gołym okiem? Oto kilka ciekawostek na temat kobiecej komórki jajowej.
Powstaje jeszcze w życiu płodowym
Mechanizm tworzenia się żeńskich komórek rozrodczych jest inny niż u powstających na bieżąco plemników. Proces ten, zwany oogenezą, zachodzi w jajnikach i ma swój początek jeszcze zanim dziewczynka przyjdzie na świat. W chwili narodzin w obu jajnikach znajduje się od 1 do 2 milionów pęcherzyków jajnikowych, z których w ciągu życia uwolni się zaledwie ok. 400-500 dojrzałych komórek jajowych.
Sama komórka jajowa powstaje na drodze licznych podziałów (mitotycznych, a później mejotycznych). W ich wyniku komórki macierzyste, zwane oogoniami, stopniowo przeistaczają się w oocyty I i II rzędu. W pewnym momencie życia płodowego podziały komórkowe zatrzymują się, by znów ruszyć po osiągnięciu przez dziewczynkę dojrzałości płciowej, czyli w okolicach 11-14 roku życia. Innymi słowy pęcherzyki jajnikowe pozostają w formie niedojrzałej aż do wystąpienia pierwszej miesiączki. Dopiero, gdy u dziewczynki pojawi się krwawienie menstruacyjne pęcherzyk dojrzewa i uwalnia się z niego komórka jajowa, która może zostać zapłodniona przez plemnika.
Warto też dodać, że na początku oogonia są diploidalne, czyli mają podwójną liczbę chromosomów, jednak po zakończeniu podziałów mitotycznych, ich liczba zostaje zredukowana o połowę (stają się haploidalne). Co ciekawe, komórki rozrodcze jako jedyne komórki w ciele człowieka mają pojedynczy zestaw chromosomów, a to dlatego, że po połączeniu ze sobą muszą dać liczbę chromosomów właściwą dla naszego gatunku, czyli 23 pary (1 para pochodzi od ojca, a druga od matki).
Żyje zaledwie dobę
Jak już wspomnieliśmy, w przeciwieństwie do plemników, pęcherzyki jajnikowe znajdują się w jajnikach kobiety z chwilą jej narodzin. Czekają tam aż osiągną dojrzałość, przekształcą się w komórkę jajową i opuszczą jajnik. Następuje w czasie owulacji, kiedy to pęka pęcherzyk Graffa. W standardowym, 28-dniowym cyklu do uwolnienia się komórki jajowej dochodzi najczęściej w 14 dniu cyklu menstruacyjnego. Po opuszczeniu jajnika komórka jajowa czeka w jajowodzie na nadejście plemników. Niestety czasu ma niewiele, bo zaledwie 24 godziny. Jeśli w ciągu doby nie połączy się z plemnikiem i nie powstanie zygota, to taka komórka jajowa po prostu obumiera.
Przyjmuje tylko jednego „adoratora”
Z milionów plemników do komórki jajowej dociera tak naprawdę tylko garstka. Reszta nie wytrzymuje kwaśnego środowiska pochwy, grzęźnie gdzieś w śluzie szyjkowym albo zostaje zabita przez przeciwciała przeciwplemnikowe. Po dotarciu do komórki jajowej plemniki usilnie próbują przebić jej błonę. Jednak udaje się to tylko jednemu. Później wejście do wnętrza komórki jajowej się zamyka, a pozostałe plemniki bezpowrotnie tracą szansę na zapłodnienie.
Co ciekawe, dowiedziono, że to komórka jajowa sama wybiera „amanta”, którego do siebie dopuści, w związku z czym teorię o komórce jajowej biernie czekającej na najazd adoratorów, możemy włożyć między bajki. Szybkość poruszania się plemników ma tak naprawdę drugorzędne znaczenie. Dla komórki jajowej najatrakcyjniejsze są plemniki z prawidłowym materiałem DNA.
Można ją dostrzec „gołym okiem”
Komórka jajowa jest wielkości ziarenka piasku. Żeby ją zobaczyć, nie potrzebujesz więc żadnych urządzeń optycznych, typu mikroskop czy lupa. Kobiecy oocyt mierzy 0,12 mm średnicy. Tym sposobem jest 20-krotnie większy od plemnika, 26-krotnie większy od erytrocytu i 4-krotnie większy od komórki skóry. Można więc śmiało powiedzieć, że komórka jajowa to prawdziwy olbrzym wśród komórek ludzkiego ciała.
Zaburzenie oogenezy może powodować niepłodność
Wybór komórki jajowej, która ma dojrzeć i uwolnić się w danym cyklu menstruacyjnym nie jest przypadkowy. Rozpoczyna się już 6 miesięcy przed owulacją. Z tysiąca komórek, które rozpoczynają wzrost tylko jedna będzie mogła uczestniczyć w zapłodnieniu. Tak restrykcyjna selekcja nie jest bezcelowa, ma bowiem pozwolić na wybór najlepszej komórki – takiej, która da największe szanse za poczęcie zdrowego dziecka. Jednak niekiedy coś pójdzie nie tak i proces folikulogenezy, czyli dojrzewania komórek jajowych zostanie zaburzony. Wówczas może wystąpić niepłodność czy zespół policystycznych jajników (PCOS). Zaburzenia folikulogenezy mogą też sprzyjać rozwojowi nowotworów.
Komórki jajowe też się starzeją
Komórki jajowe nie są nieśmiertelne i podobnie jak każde inne komórki w ludzkim organizmie podlegają procesom starzenia. Ich ilość i jakość spada wraz z wiekiem kobiety. Zmniejszająca się liczba oocytów, w połączeniu z zaburzeniami neuroendokrynnymi funkcji jajnika i zmianami w obrębie macicy, powodują stopniowe obniżenie płodności u kobiety. Do największych uszkodzeń w starzejących się oocytach dochodzi w obrębie jądra komórkowego i mitochondriów, czyli struktur odpowiedzialnych za dostarczanie energii do komórki.
Za główną przyczynę starzenia się komórek jajowych uznaje się stres oksydacyjny, czyli brak równowagi pomiędzy ilością ubocznych produktów przemiany materii (wolnymi rodnikami), a zdolnością do ich usuwania. Innymi słowy, organizm nie nadąża z usuwaniem szkodliwych substancji powstałych w trakcie różnych procesów fizjologicznych, np. oddychania. Stres oksydacyjny prowadzi również do zmiany ekspresji genów, szczególnie w obrębie mitochondrialnego DNA, który jest bardziej narażony na uszkodzenia. To jednak nie wszystko.
Aby pęcherzyk jajnikowy był dobrze dotleniony i mógł dojrzeć, potrzebuje sprawnego unaczynienia. Tymczasem dowiedziono, że wraz z wiekiem przepływ krwi wokół pęcherzyka jest słabszy, co przyczynia się do spadku ilości oocytów.
Jakość komórek jajowych zależy od trybu życia kobiety
Komórkom jajowym, a co za tym idzie i kobiecej płodności szkodzi niezdrowy tryb życia. Toksyczne substancje zawarte w dymie papierosowym uszkadzają DNA komórek i rozregulowują gospodarkę hormonalną w organizmie. W kwestii kofeiny wyniki badań nie są jednoznaczne. Jedne sugerują, że picie kawy nie ma najmniejszego wpływu na płodność, inne – że może to osłabić mięśnie, które pomagają przemieścić się komórce jajowej z jajowodu wprost do macicy.
Komórki jajowe można zamrozić
Jak już wspomnieliśmy, w ciągu całego życia kobiety z jajnika uwalnia się zaledwie 400-500 komórek jajowych. Jest to niewielka liczba, w porównaniu z milionami plemników, które uwalniają się w trakcie pojedynczego stosunku płciowego. Komórki jajowe są więc niezwykle cenne i aby jak najmniej się ich marnowało, współczesna medycyna dostarcza narzędzi pozwalających na ich mrożenie. Zabieg krioprezerwacji polega na umieszczeniu komórki jajowej w ciekłym azocie, w temperaturze -195 st. C, dzięki czemu zachowują one swoje funkcje i z powodzeniem mogą zostać wykorzystane w przyszłości.
